تمام تلاطم‌های پی‌درپی زندگی معنوی من با یادآوری و پذیرش همین دو مورد دوباره آرام گرفت. جاهلین متعصب مقدس‌مآب و ظاهرالصلوه  با افکاری به شدت درهم‌آمیخته با خرافات به اندازه‌ی عالمان متهتک و فاسق  در خاموش‌کردن نور دل آدمی و شوق زیستن و سرزندگی موثر بوده‌اند. رفتار هر دو گروه تحولی در انسان ایجاد می‌کند که ثمره‌ی آن، معنویت و انسانیت را می‌میراند، ریشه‌‌ی امید و بار و برگ تاب‌آوری و صبر را می‌خشکاند، حرص سیری‌ناپدیر  و حسد مسموم را قوی‌تر می‌رویاند، تعهد و اخلاق را متزلزل می‌سازد، مسیر زندگی را بسیار طاقت‌فرسا و غیرقابل‌تحمل می‌سازد و شادابی، طراوت و زیبایی‌ها را از زندگی  می‌زداید و در مقابل هر آنچه موجب سازندگی، دوام و سرزندگی   است را گناه‌آلود جلوه می‌دهد.

فقط کافی‌ست به پیرامون خود کمی دقیق‌تر بنگریم. این حکایت برای همگی بسیار آشناست. دل انسان‌ها بدون معنویت، بدون امید و بدون نشاط و شادمانی می‌میرد. جهنم جهل ما و بهشت شعور و آگاهی ماست.